Εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο Μουσείο Τσαλαπάτα

Η Βιομηχανική κληρονομιά στην εκπαίδευση
Τσιμπλούλης Γεράσιμος

Η εκπαίδευση, μέσα στο πλαίσιο της μετανεωτερικότητας αποκτά καινούριο περιεχόμενο και καλείται να διαμορφώσει αντιλήψεις και πρότυπα, στάσεις και συμπεριφορές, όπου θα οδηγούν στην αποδοχή της διαφορετικότητας, στη συνύπαρξη με τον άλλο, στην αειφορική διαχείριση των φυσικών πόρων για μια βιώσιμη ανάπτυξη.
Προς αυτή την κατεύθυνση η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Όπως όλοι γνωρίζουμε η Π.Ε. προωθεί τα σχέδια εργασίας τα οποία αποτελούν σκόπιμες και μεθοδευμένες μορφές δράσης, διεξάγονται μέσα από συλλογικές διαδικασίες, κινητοποιούν και εμπλέκουν τους μαθητές επειδή τα θέματά τους άπτονται των ενδιαφερόντων τους. Επίσης συμβάλλουν στην κοινωνικοποίηση των ατόμων, στην κοινωνική ένταξη των «διαφορετικών», στον εκδημοκρατισμό των ομάδων. Εξασφαλίζουν ευνοϊκές συνθήκες μάθησης. Το Σχολείο μεταμορφώνεται και το μάθημα ξεφεύγει από τα βιβλία, τα τετράδια και τα θρανία. Χάνονται οι τοίχοι της αίθουσας, η καθημερινή μιζέρια και το άγχος της ύλης.
Ένα σύγχρονο διεπιστημονικό αντικείμενο το οποίο μπορεί να ενταχθεί στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι και η βιομηχανική κληρονομιά, η οποία μελετά όχι μόνο τα υλικά άυλα και φυσικά κατάλοιπα μιας βιομηχανικής δραστηριότητας αλλά και κάθε πηγή που μπορεί να μαρτυρήσει γι’ αυτή.
"Η βιομηχανική κληρονομιά είναι τα κατάλοιπα του βιομηχανικού πολιτισμού που έχουν ιστορική, τεχνολογική, κοινωνική ή επιστημονική αξία. Αυτά τα κατάλοιπα αποτελούνται από κτίρια και μηχανήματα, εργαστήρια, μύλους και εργοστάσια, μεταλλεία, χώρους αποθήκευσης, τόπους όπου παράγεται, μεταφέρεται και χρησιμοποιείται ενέργεια, μεταφορές με όλη την υποδομή τους, καθώς και χώρους που χρησιμοποιούνταν για κοινωνικές δραστηριότητες σχετικές με τη βιομηχανία, όπως η στέγαση, η θρησκευτική λατρεία και η εκπαίδευση. "
(TICCIH «Η Χάρτα του Nizhny Tagil για τη Βιομηχανική Κληρονομιά)
Και πράγματι σε όλο τον αστικό ή ημιαστικό ελληνικό χώρο, ακόμα και στον περιβάλλοντα χώρο σχολείων, υπάρχουν διάσπαρτα βιομηχανικά κτίσματα, πολύτιμα δείγματα της βιομηχανικής μας κληρονομιάς. Λόγω της αποβιομηχάνισης, της αλλαγής παραγωγικών δραστηριοτήτων, ή της εξέλιξης της τεχνολογίας και των προσανατολισμών της αγοράς άλλα έχουν εγκαταλειφθεί και δοκιμάζονται από τη φθορά του χρόνου και άλλα βιομηχανικά συγκροτήματα άλλαξαν χρήση, χάνοντας ίσως και την «ιστορική» τους ταυτότητα.
Προσεγγίζοντας το θέμα της βιομηχανικής κληρονομιάς μέσα από την οπτική της εκπαίδευσης και ειδικότερα της Περιβαλλοντικής Αγωγής, προκύπτουν ορισμένα ερωτήματα:
Η βιομηχανική κληρονομιά μπορεί να αποτελέσει πεδίο έρευνας που να αγγίζει τα ενδιαφέροντα των μαθητών μας;
Θέλουν οι μαθητές μας να γνωρίσουν τη λειτουργία και τη συνεισφορά της βιομηχανίας του χθες στον τόπο μας;

Η βιομηχανία συνδέεται με την χωροταξική και οικιστική μορφή της πόλης που ζούμε;
Πώς αντιλαμβανόμαστε την αξιοποίηση και την επανάχρηση των βιομηχανικών κτιρίων;
Απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα προσπαθεί να δώσει η εφαρμογή του προγράμματος «Βιομηχανική κληρονομιά –κεραμοποιείο Ν. & Σ. Τσαλαπάτα», το οποίο σχεδιάστηκε από το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Μακρινίτσας και εφαρμόστηκε πιλοτικά με επιτυχία τη σχολική χρονιά 2007-08 . Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε την άριστη συνεργασία που είχαμε με το Πολιτιστικό Ίδρυμα Πειραιώς που έχει και την ευθύνη λειτουργίας του Μουσείου καθώς επίσης και με το Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου (ΔΗ.Κ.Ι.)
Στόχοι του προγράμματος
1) Η κατανόηση της αξίας και του ιστορικού πλούτου της βιομηχανικής κληρονομιάς
2) Η σημασία της στη διαμόρφωση της συλλογικής ταυτότητας του τόπου
3) Η ανάδειξη της άρρηκτης σχέσης βιομηχανικής κληρονομιάς και περιβάλλοντος ( ανθρωπογενούς και φυσικού)
4) Η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος στο πρόσφατο παρελθόν σημάδεψε τη σχέση του με τη φύση. Ο επαναπροσδιορισμός της τραυματικής σχέσης ανθρώπου – φύσης για τις μελλοντικές ανθρώπινες παρεμβάσεις φιλικότερες στο περιβάλλον
5) Η διαμόρφωση ευνοϊκών στάσεων, δράσεων, νοοτροπιών και συμπεριφορών όσο αφορά την πολιτιστική –βιομηχανική κληρονομιά
6)Η διαμόρφωση προτάσεων για την επανάχρηση των βιομηχανικών κτηρίων
7) Η απόκτηση εμπειριών για τη δόμηση ενός κοινωνικού συστήματος αξιών που θα αποβλέπει στη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.
8) Η δημιουργία αυριανών πολιτών που θα μπορούν να διεκδικούν και να περιφρουρούν τις κατακτήσεις τους.
Στάδια προγράμματος (ώρες: 10.00 -13.30 )
Α΄ μέρος
Υποδοχή των μαθητών στην αίθουσα διαλέξεων του Μουσείου Τσαλαπάτα

Αναφορά στη βιομηχανική πορεία της περιοχής του Βόλου
Χωρισμός των μαθητών σε δύο ομάδες
Β΄ μέρος
Α΄ ομάδα ξενάγηση στους χώρους του Μουσείου-συμπλήρωση φύλλων εργασίας

Β΄ ομάδα εργαστήριο πηλού με την ευθύνη του Π.Ι.Ο.Π
Γ΄ μέρος
Η διαδικασία, του Β΄ μέρους, επαναλαμβάνεται αντίστροφα για τις δύο ομάδες, έτσι ώστε όλοι οι μαθητές να περάσουν και από τα δύο στάδια।

Αξιολόγηση –λήξη προγράμματος
Προαιρετική περιήγηση στη συνοικία των Παλαιών
(μύλοι Λούλη, εργοστάσιο Παπαγεωργίου, Σιδηροδρομικός Σταθμός)

Επιμέρους Θέματα επεξεργασίας στο σχολείο
Α) Η πρώτη ύλη (άργιλος) στην κεραμοποιία και στην αγγειοπλαστική
Β) Τα μέσα μεταφοράς της πρώτης ύλης και των παραγόμενων προϊόντων
Σιδηροδρομικός Σταθμός Βόλου
Γ) Η ενέργεια-το φαινόμενο συμπαραγωγής. Βιομηχανία και ρύποι
Δ) Η βιοκλιματική κατοικία- οικοδομικά υλικά φιλικά προς το περιβάλλον
Θεματικές ενότητες σχολικού προγράμματος
Tα σχολεία πέρα από την επίσκεψη στο Μουσείο Τσαλαπάτα και την υλοποίηση του σχετικού προγράμματος, μπορούν να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν πρόγραμμα για τη βιομηχανική κληρονομιά της ευρύτερης περιοχής τους. Οι θεματικές ενότητες που προτείνονται στις περιβαλλοντικές ομάδες είναι αρκετές. Κάθε ομάδα επιλέγει με ποια θεματική θα ασχοληθεί σύμφωνα με τα ενδιαφέροντα της και το πεδίο έρευνας και μελέτης που υπάρχει στην περιοχή της.
1. Βιομηχανικά κτήρια: Ανίχνευση καταγραφή, ιστορική κατάταξη βιομηχανικών κτηρίων. Εξέλιξη της αρχιτεκτονικής τους, κυρίαρχα ρεύματα, παραδοσιακές τέχνες, επανάχρηση των κτηρίων και αξιοποίησης τους στα πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης.
2. Μελέτη των μηχανών, των εργαλείων και των βιομηχανικών προϊόντων ως α) πολιτιστικών αγαθών που μαρτυρούν τα στάδια ανανέωσης και επιρροής της τεχνολογίας στην εξέλιξη της εργασίας και της παραγωγής και β) της ξεχωριστής αισθητικής αξίας από την εποχή που κρύβονται κάτω από διακοσμητικά επιθέματα ως τη στιγμή που θα αποκτήσουν αυτόνομη αισθητική και θα περάσουν στη μαζική παραγωγή.
3. Τα μέσα συγκοινωνίας και μεταφοράς. Η επανάσταση στον τρόπο παραγωγής καθιστά αναγκαία την επανάσταση και στα μέσα μεταφοράς και συγκοινωνίας. Το τρένο, το ατμόπλοιο, το τραμ, οι αστικές συγκοινωνίες, τόποι κατασκευής, υποδομή είναι θέματα προς μελέτη.
4.Η κοινωνία της εργασίας. Η οργάνωση της κατοικίας των εργαζομένων, η καθημερινή ζωή, η οργάνωση του ελεύθερου χρόνου, οι συνθήκες διαβίωσης, οι συνθήκες εργασίας, το εργατικό κίνημα, η διαμόρφωση ταξικής συνείδησης και οι ιδιότυπες σχέσεις εργοδοτών και εργαζομένων μιας τοπικής κοινωνίας.
5. Μελέτη πηγών. Αρχεία, γραπτές πρωτογενείς και δευτερογενείς και προφορικές μαρτυρίες, διαφημιστικά φυλλάδια, φωτογραφικό υλικό, χάρτες, η επίδραση της βιομηχανικής εποχής στα ήθη και έθιμα, τις παραδόσεις, την αισθητική, τη γλώσσα, τη μουσική, τη λογοτεχνία.
6. Προβιομηχανική εποχή. Για να κατανοήσουμε τον βιομηχανικό πολιτισμό πρέπει να κατανοήσουμε την εποχή που τον προετοίμασε δηλ. την προβιομηχανική εποχή. Νερόμυλοι, μπατάνια, ντριστέλες, νεροπρίονα μπαρουτόμυλοι, κ.λ.π. αποτελούν πεδίο έρευνας και μελέτης.
7। Φυσικοί πόροι βιομηχανικής εκμετάλλευσης. Τεχνικά έργα και έργα υποδομής. Τμήματα του ελληνικού εδάφους και υπεδάφους τροφοδότησαν με πρώτες ύλες ή παράγωγα τους την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας επιφέροντας σοβαρές αλλαγές στο ελληνικό τοπίο. Μεταβολές στο περιβάλλον έχουμε και με τα μεγάλα τεχνικά έργα ( αποξηράνσεις, διώρυγες, γέφυρες). Συγκριτική μελέτη παραδοσιακών και σύγχρονων μορφών εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων. Αξιοποίησης ήπιων μορφών ενέργειας.

Το Κ.Π.Ε. Μακρινίτσας για την καλύτερη στήριξη του προγράμματος σύντομα θα εκδόσει το εκπαιδευτικό υλικό, το οποίο θα περιλαμβάνει ένα θεωρητικό πλαίσιο για τον εκπαιδευτικό και φύλλα εργασίας για τους μαθητές.

Σε όλη μας αυτή την προσπάθεια πρέπει να τονίσουμε την αγαστή συνεργασία που έχουμε με το Πολιτιστικό Ίδρυμα Πειραιώς (Π.Ι.Ο.Π.), τον προϊστάμενο και τους υπαλλήλους του Μουσείου Τσαλαπάτα.

Πολύτιμη και η συνεργασία με το Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου (ΔΗ.Κ.Ι.)