Θεόφιλος

Mια μέρα στο Μουσείο του Θεόφιλου

εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Κ.Π.Ε. Μακρινίτσας
του Τσιμπλούλη Γεράσιμου, Δασκάλου-αν. υπεύθυνου του Κ.Π.Ε.

Από τη θεωρία…
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια σαφής μετατόπιση του κέντρου βάρους των μουσειακών λειτουργιών από αυτές που ασχολούνται με τα αντικείμενα σε αυτές που αφορούν την επικοινωνία του μουσείου με το κοινό.[1] Στο περιβάλλον ενός σύγχρονου μουσείου το προς μελέτη υλικό δεν είναι μόνο τα μουσειακά αντικείμενα αλλά και όλα τα στοιχεία που τα τεκμηριώνουν και ενισχύουν το «διάλογο» με τον κάθε επισκέπτη.
Ο πολιτισμός δεν παράγεται στο μουσείο, όμως το μουσείο είναι τόπος (ανα)παράστασης της πολιτισμικής ή κάποιας άλλης παραγωγής. Τόπος (ανα)παράστασης ιστορίας, και άρα τόπος όπου μπορεί να παράγεται πολιτισμική ταυτότητα. [2]
Κάθε μουσειακό αντικείμενο δεν υπάρχει καθεαυτό αλλά αποκτά πολυσήμαντο χαρακτήρα και αξία μέσα από τη διαδικασία της ερμηνευτικής του προσέγγισης. Έτσι ένα αντικείμενο μπορεί παράλληλα να παρουσιαστεί ως έργο τέχνης, ως χρηστικό αντικείμενο, ως σύμβολο αξιών και πομπός κοινωνικών και ιδεολογικών μηνυμάτων που αφορούν και τη σύγχρονη κοινωνία. [3]
Το μουσείο λοιπόν ως ένας οργανισμός στην υπηρεσία της κοινωνίας και του πολιτισμού, εκφράζει τη δυναμική του και συνοψίζει τις τρέχουσες τάσεις στο μουσειακό λόγο και έργο μέσα από την μετατόπισή του:
Από τις συλλογές στην πληροφορία.
Από τη μάθηση στην εμπειρία.
Από τον έλεγχο των ειδικών στον έλεγχο που ασκούν οι κοινωνικές ομάδες.

Από την μονοφωνία στην πολυφωνία.
Τα παιδιά ως επισκέπτες μουσείων έχουν ιδιαίτερες προτιμήσεις. Μεταξύ των άλλων τους αρέσει:
Η επαφή με το παρελθόν και αυθεντικά αντικείμενα μέσω σκηνικών αναπαραστάσεων
και δραματοποιημένων δράσεων.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον να μάθουν πώς ζούσαν κατά το παρελθόν οι άνθρωποι.
Η συμπλήρωση παιχνιδιών με ερωτήσεις – απαντήσεις.
Το θεατρικό παιχνίδι και η δραματοποίηση.
Τα δημιουργικά- καλλιτεχνικά εργαστήρια.
Η ελευθερία να ανακαλύψουν νέα πράγματα μέσα από τις συλλογές του μουσείου.
Επίσης δεχόμαστε τη θέση πως όλοι οι άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονται τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο, αλλά διαθέτουν ποικίλους τρόπους για την κατανόησή του. Σύμφωνα με τον H. Gardner έχουμε τους εξής τύπους νοημοσύνης:
1. Γλωσσική- λεκτική: κατανόηση και επικοινωνία μέσω του γραπτού και προφορικού λόγου, ενώ η μαθησιακή διαδικασία με την ακρόαση, το διάβασμα, τη συζήτηση.
2. Λογικομαθηματική: κατανόηση και επικοινωνία με τη λογική, την επίλυση προβλημάτων, τη μαθηματική προσέγγιση του κόσμου, ενώ η μαθησιακή διαδικασία με πειραματισμούς και λογικούς συσχετισμούς.
3. Χωροαντιληπτική: κατανόηση, επικοινωνία και μαθησιακή διαδικασία με οπτικά μέσα,
εικόνες διαφάνειες, χάρτες και διαγράμματα.
4. Μουσική: μέσω της αναγνώρισης και δημιουργίας ήχων και ρυθμών επιτυγχάνεται η κατανόηση, η επικοινωνία και η μάθηση.
5. Σωματικοκιναισθητική: η κίνηση του σώματος, τα ομαδικά παιχνίδια και οι δραματοποιήσεις έχουν το καθοριστικό ρόλο στην κατανόηση του «κόσμου».
6. Διαπροσωπική: η μαθησιακή διαδικασία επιτυγχάνεται με ομαδικές δραστηριότητες που καλλιεργούν το συνεταιρισμό και την επικοινωνία.
7. Ενδοατομική: με αυτοσυγκέντρωση και αυτογνωσία.

Το πρόγραμμα "ΜΕΛΙΝΑ Εκπαίδευση και Πολιτισμός" σε συνεργασία με την Ε΄ Εφορεία Νεοτέρων Μνημείων σχεδιάζει για πρώτη φορά εκπαιδευτικό πρόγραμμα για το Μουσείο του Θεόφιλου στην Ανακασιά του Πηλίου.
Στη συνέχεια η πρώτη Παιδαγωγική Ομάδα του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Μακρινίτσας, που την απάρτιζαν οι: Καπλάνης Ξενοφών, Καραδήμας Κωνσταντίνος, Παπαδοπούλου Σοφία, Παπαϊωάννου Άγγελος και Οικονομίδης Δημήτρης, το 2000 κάνει μία τομή στα «στερεότυπα της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης» σχεδιάζοντας και υλοποιώντας το πρόγραμμα «Μια μέρα στο Μουσείο του Θεόφιλου», έχοντας υπόψη τις σύγχρονες αντιλήψεις μάθησης και μουσειοπαιδαγωγικής.
Στόχοι του προγράμματος:
α) Να γίνει πράξη η σύγχρονη αντίληψη που θέλει το Μουσείο σ΄ ένα ζωντανό διάλογο με τους επισκέπτες μαθητές.
β) Να δουν, να παρατηρήσουν και να γνωρίσουν οι μαθητές αντιπροσωπευτικά έργα του Θεόφιλου και μέσα από τα έργα του τον ίδιο το ζωγράφο.
γ) Να γνωρίσουν οι μαθητές στοιχεία της Τοπικής Ιστορίας και Παράδοσης, μα και στοιχεία που αφορούν το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον.
δ) Να συνειδητοποιήσουν εκπαιδευτικοί και μαθητές πως "Μια μέρα στο Μουσείο" μπορεί να προσφέρει γνώση, ευκαιρία για δημιουργική δράση.
Το μουσείο ως χώρος μάθησης αντισταθμίζει ελλείμματα εμπειρίας του σχολείου. Το πρόγραμμα διαμορφωμένο και με ανοιχτές δράσεις και παιχνίδια δίνει τη δυνατότητα σε κάθε παιδί να διαμορφώσει τις δικές του σκέψεις και αντιλήψεις.
Το μουσείο λοιπόν ως χώρος διατήρησης της συλλογικής μνήμης και ιστορίας μέσα από τα υλικά τεκμήρια δίνει τη δυνατότητα στους επισκέπτες - μαθητές να ανιχνεύσουν και να μελετήσουν πολιτιστικές ιδέες και αρχές, κοινωνικές αλλαγές, σχέσεις του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Το μουσείο παύει να είναι ένας μουντός χώρος που τον προσπερνάς στα γρήγορα αλλά μετατρέπεται σε πεδίο δράσης και έρευνας, σε χώρο που μπορείς να νιώσεις χαρά και συγκίνηση.
Η επίσκεψη μας στο Μουσείο του Θεόφιλου-οικία Κοντού στην Ανακασιά του Πηλίου, μας δίνει την ευκαιρία να κάνουμε πολλαπλές αναγνώσεις στο ζωγραφικό έργο που στολίζει τη σάλα του αρχοντικού. Από την οπτική της Περιβαλλοντικής ανακαλύπτουμε πως το τοπικό φυσικό και δομημένο περιβάλλον αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για το Θεόφιλο. Κάνοντας επίσης αναφορά στον τρόπο κατασκευής των πινέλων και παραγωγής των χρωμάτων βλέπουμε τη στενή σχέση φυσικού περιβάλλοντος και δημιουργού. Η φύση δίνει τις πρώτες της ύλες και ο Θεόφιλος τις μετουσιώνει σ’ ένα αιώνιο έργο.
Από την οπτική του κριτικού τέχνης μελετούμε αν η συμμετρία, η αναλογία και η προοπτική χαρακτηρίζουν το έργο του. Παρατηρώντας τον πίνακα που εικονίζεται ο Κοντός καβάλα στ’ άλογό του, εύκολα διαπιστώνουμε πως η αναλογία ανάμεσα στον κύρη και στο άλογο παραβιάζεται. Γιατί άραγε; Ίσως ο Θεόφιλος ως ένα μικρό δείγμα της ευγνωμοσύνης του, θέλει να προβάλλει το φίλο και προστάτη του, μέσα από τη ζωγραφιά. Ακολουθώντας τα μυστικά της βυζαντινής αγιογραφίας που γνώρισε από τον παππού τον Κωσταντή, τον αγιογράφο, το πετυχαίνει. Η προσοχή του θεατή αμέσως επικεντρώνεται στον κύρη με τα παχιά κορακιού φρύδια, το μαύρο μουστάκι και τα καλοχτενισμένα μαλλιά, που είναι καβάλα στ’ άλογο του.
Πέρα όμως από τη μίξη των χρωμάτων, τις συνθέσεις άξιο προσοχής και μελέτης είναι και οι επιγραφές που συνοδεύουν τις ζωγραφιές. Μπορεί να είναι ανορθόγραφες και ασύντακτες μας δίνουν όμως και τις επικρατούσες ιδέες της εποχής, όπως συμβαίνει με την επιγραφή στη ζωγραφιά του Ερμή ,«θεός των κλεπτών». Η λαϊκή ρήση «δούλεψε για να ζήσεις και κλέψε για να αποκτήσεις» αποδίδονταν συνήθως στην τάξη των εμπόρων. Ο Θεόφιλος αυτό το γνώριζε , δε ζωγραφίζει όμως κάποιο έμπορο να κλέβει αλλά μέσα από τη μυθολογία περνά το κριτικό σχόλιό του γι’ αυτό που συνέβαινε στις μέρες του.
H μελέτη έργων του Θεόφιλου πέρα από αυτών που συναντάμε στην οικία Κοντού, όπως «το λιομάζεμα» και «μέγα αρτοποιείο» μπορούν να μας δώσουν το έναυσμα να στήσουμε ένα πρόγραμμα Περιβαλλοντικής, Αγωγής Υγείας και Πολιτισμού που θα έχει σχέση με τη γεωργία, το σιτάρι και το ψωμί ,την ελιά και το λάδι.
Η τέχνη μπορεί να γίνει το μέσο που θα ανοίξει νέους δρόμους στις παιδαγωγικές μας αναζητήσεις και προσεγγίσεις, όπου το βίωμα, η γνώση και το συναίσθημα πάνε αντάμα.

Στην πράξη…στο Μουσείο του Θεόφιλου στην Ανακασιά του Πηλίου

• Υποδοχή των παιδιών στην αυλή του Μουσείου-Ασκήσεις γνωριμίας
• «Η καλημέρα των χρωμάτων», ένα παραμύθι για μικρούς
• «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας ζωγράφος…» αφήγηση της ζωής και του έργου του Θεόφιλου
• Χωρισμός σε ομάδες
  Για την πρώτη ομάδα ήρθε η ώρα της ξενάγησης
  Η μουσική… συναντά τα χρώματα και εκείνα απλώνονται στις ζωγραφιές της δεύτερης ομάδας ή εργαζόμαστε στο σχετικό τετράδιο έκδοσης του ΚΠΕ
• Όλοι μαζί ζωγραφίζουμε κάτι από αυτά που είδαμε, ακούσαμε ή φανταστήκαμε
• Ώρα του αποχωρισμού… και κύκλο φτιάχνουμε όπου ο καθένας το χρώμα του θα πει.. ίσως και το συναίσθημά του
• Αξιολόγηση προγράμματος
  Βιβλιογραφία:
  [1] Νικονάνου Νίκη (2005) Ο ρόλος της μουσειοπαιδαγωγικής στα σύγχρονα μουσεία, άρθρο στο τετράδια μουσειολογίας τεύχος 2, 2005, εκδ. ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ
  [2] Σκουτέρη -Διδασκλάλου Ε., (1994) Λαογραφικά Μουσεία, Πολιτισμική Ταυτότητα και Ιστορική Μνήμη: Όροι και Επισημάνεις πρακτικά Α΄ Συνάντησης Λαογραφικών Μουσείων στα Πλαίσια της Ενωμένης Ευρώπης, Αθήνα 1-5 Οκτωβρίου, Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Λαογραφικής Μουσειολογίας
  [3] Μούλιου Μάρλεν. (2003) Μουσειακές Εκθέσεις: Από τη θεωρία στην Πράξη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Σημείωση:Το Κ.Π.Ε. Μακρινίτσας το 2006 προχώρησε στην έκδοση του τετραδίου "Θεόφιλος Χατζημιχαήλ-Η γνωριμία με το έργο του είναι ένα παράθυρο στη φύση"για τον εκπαιδευτικό και το μαθητή. Τα κείμενα και ο σχεδιασμός των ασκήσεων είναι του Τσιμπλούλη Γεράσιμου, η σελιδοποίηση και η επιμέλεια της έκδοσης είναι του Γκράσσου Γιώργου και τις διορθώσεις έκανε ο Βίγκλας Παναγιώτης.