Εκπαιδευτικά προγράμματα στο Μουσείο Μακρινίτσας

Η μάθηση αποτελεί ένα πολυσύνθετο φαινόμενο που επηρεάζεται από ευρύ φάσμα μεταβλητών παραγόντων. Η κατανόηση του φυσικού και κοινωνικού κόσμου που μας περιβάλλει αποτελεί το ζητούμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Η κατάκτηση της γνώσης και η πραγματική κατανόηση του κόσμου δεν περιορίζεται στην τάξη και στο σχολικό εγχειρίδιο.

Τα μουσεία ως χώροι διαφύλαξης και ερμηνείας της υλικής και άυλης κληρονομιάς εκφράζουν ποικίλες ιδέες για τον κόσμο που μπορεί να αλλάζουν στο πέρασμα των χρόνων. Ως πεδία διασύνδεσης των ανθρώπων με τη γνώση, τη δημιουργικότητα και την έμπνευση, διαμορφώνουν συνθήκες για την πραγματοποίηση μιας «οικειοθελώς επιλεγμένης μάθησης» (Μούλιου 2005).

Το μουσείο λοιπόν ως χώρος διατήρησης της συλλογικής μνήμης και ιστορίας μέσα από τα υλικά τεκμήρια δίνει τη δυνατότητα στους επισκέπτες - μαθητές να ανιχνεύσουν και να μελετήσουν πολιτιστικές ιδέες και αρχές, κοινωνικές αλλαγές, σχέσεις του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Το μουσείο παύει να είναι ένας μουντός χώρος που προσπερνάς στα γρήγορα τα εκθέματά του, αλλά μετατρέπεται σε πεδίο δράσης και έρευνας, σε χώρο που μπορείς να νιώσεις χαρά και συγκίνηση.

Το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Μακρινίτσας, κατανοώντας το ρόλο του Μουσείου Λαϊκής Τέχνης και Ιστορίας Πηλίου στο πολιτισμικό «γίγνεσθαι» της ευρύτερης περιοχής, από το 2000 έκανε μία τομή στα «περιβαλλοντικά στερεότυπα-προγράμματα» σχεδιάζοντας και υλοποιώντας το πρόγραμμα: «Μια μέρα στο Μουσείο...».

Ως μέλος της παιδαγωγικής ομάδας του ΚΠΕ Μακρινίτσας από το Γενάρη του 2003 έως και τον Αύγουστο του 2010 πέρα από την εμπλοκή μου στο πρόγραμμα του Μουσείου είχα και το συντονισμό εκπαιδευτικών δράσεων κατά την περίοδο του εορτασμού των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς, της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων και το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων. Και συνεχίζω ως εξωτερικός συνεργάτης του Μουσείου.

Το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Ιστορίας Πηλίου στεγάζεται στο Αρχοντικό Τοπάλη, το οποίο κτίστηκε το 1844 σύμφωνα με την χρονολογία που είναι χαραγμένη στο λιθανάγλυφο υπέρθυρα της εισόδου.

Πρόκειται για ένα τριώροφο Αρχοντικό, αντιπροσωπευτικό δείγμα της κλασσικής Πηλιορείτικης Αρχιτεκτονικής. Είναι λιθόκτιστο στο μεγαλύτερο μέρος του εκτός από το νότιο τμήμα του τελευταίου ορόφου, που είναι κατασκευασμένο από τσατμά. Έχει έντονα φρουριακό χαρακτήρα με τις πολεμότρυπες και τον αμυντικό πυργίσκο πάνω στη στέγη του, τη θωρακισμένη είσοδό του με τις βαριές προστατευτικές αμπάρες της.

Η λαογραφική συλλογή περιλαμβάνει ένα πλήθος εκθεμάτων που σήμερα ξεπερνούν τα 1500 αντικείμενα, μεταξύ των οποίων μια σειρά τοιχογραφιών λαϊκής ζωγραφικής από Αρχοντικά του 18ου και του 19ου αιώνα από την περιοχή του Πηλίου, μια πλούσια συλλογή παλιών φωτογραφιών των αρχών του 20^ου αιώνα, χάλκινα, ξύλινα και κεραμικά σκεύη οικιακής χρήσης, ο εξοπλισμός της κλωστικής και της υφαντικής τέχνης, μάλλινα υφαντά, "κιλίμια",  ρακοκάζανα, εικόνες, χαλκογραφίες και μικροαντικείμενα εκκλησιαστικής τέχνης, παραδοσιακές φορεσιές του Πηλίου, ιστορικά κειμήλια της Μακρινίτσας, όπως το λάβαρο της Επανάστασης του 1878, αντικείμενα φερμένα από άλλες χώρες όπως το σαμοβάρι, το μουσικό κουτί. Υπάρχει και το μοναδικό αβάκιο για την καταμέτρηση ψήφων στις εκλογές που γινόταν με σφαιρίδια. Το 1998 ενέταξε στην συλλογή του μια σειρά πινάκων λαϊκής ζωγραφικής του Βολιώτη θαλασσογράφου Ν. Χριστόπουλου προσφορά του ΕΟΤ προς το Μουσείο.

Βασικός στόχος με την έκθεση του λαογραφικού υλικού ήταν και είναι, το Αρχοντικό να μην χάσει το ζεστό χαρακτήρα του σπιτιού, ενώ παράλληλα με μια σύγχρονη μουσειακή αντίληψη να εκτεθούν οι συλλογές του με τρόπο που να αναδεικνύεται και να προβάλλεται ο λαϊκός πολιτισμός της περιοχής, όπως σημειώνει ο επιμελητής της έκθεσης κ. Δημήτρης Παλιούρας.

Σήμερα την ευθύνη για τη λειτουργία του Μουσείου έχει η Διεύθυνση Αρχείων, Βιβλιοθηκών και Μουσείων του Δήμου Βόλου.

 Α) πρόγραμμα: Μέρες γιορτινές στη Μακρινίτσα…Στα χρόνια του παππού και της γιαγιάς

Τα Χριστούγεννα σε λίγες μέρες φτάνουν. Τα αρχοντόσπιτα, τα νοικοκυρόσπιτα μα και τα απλά φτωχά σπίτια του χωριού αστράφτουν από την πάστρα. Κάτω στρώθηκαν οι κουρελούδες και τα κιλίμια. Τα κρεβάτια σκεπάστηκαν με μπατανίες και καρπέτες.

Το κατώι μοσχοβολάει. Μήλα μέσα σε δίχτυα κρεμασμένα από τις περαστές και κυδώνια μέσα σε πανέρια. Οι κουραμπιέδες, τα φοινίκια και οι μπακλαβάδες περιμένουν για να γλυκάνουν μικρούς και μεγάλους.

Η αρχόντισσα του σπιτιού, η κυρα –Αριστέα, ξύπνησε χαράματα. Είναι παραμονή Χριστουγέννων. Σήμερα θα σφαχτούν οι κότες και θα ετοιμαστούν τα λογής- λογής φαγητά.

 

 «Δόμ’ κυρά τ’ αυγό, να σι σφάξου του μπιτνό,

δόμ’ μανιά τη γκλούρα, να μη σι τσούξου μι τη λούρα»,

 λένε τα παιδιά της γειτονιάς που ήρθαν να βοηθήσουν κι αυτά στο σφάξιμο του πετεινού…Και η ιστορία συνεχίζεται στο κατώι του αρχοντικού εκεί που παλιά ήταν τα πιθάρια με το λάδι και τα βαρέλια με το κρασί….

Ακολουθεί ξενάγηση στους χώρους του Μουσείου. Τα παιδιά καλούνται να βρουν με τι η κυρά κοσκίνιζε το αλεύρι, με τι κοπάνιζε τ’ αμύγδαλα και τα καρύδια, πού ζύμωνε τα φοινίκια και τους κουραμπιέδες και πού τα χριστόψωμα, σε ποιο ταψί άπλωνε το μπακλαβά. Κι από την κουζίνα στο χειμωνιάτικο με το τζάκι, τα χράμια και τα κιλίμια, χώρος ύπνου μα και τόπος για τα νυχτέρια και τα παραμύθια.

Μα η σφραγίδα με το δικέφαλο αετό είναι το ξεχωριστό αντικείμενο που ψάχνουν μικροί και μεγάλοι να βρουν. Ανεβαίνουν στον τρίτο όροφο με το δοξάτο και τον μουσαφίρ οντά, το δωμάτιο με τα ιστορικά κειμήλια και την κάμαρη   με τα εκκλησιαστικά. Δίπλα στις σφραγίδες για τα πρόσφορα και τα αρτίδια περιμένει τους επισκέπτες η σφραγίδα με το δικέφαλο αετό. Εδώ κλείνει η ξενάγηση στο χώρο. Και μετά όλοι σε ένα κύκλο στο δοξάτο λέμε τις εντυπώσεις και τα συναισθήματά μας.

Αν υπάρχει διάθεση και χρόνος επισκεπτόμαστε και την κρήνη της Μεταμόρφωσης δυο βήματα από το αρχοντικό για να την μελετήσουμε και να εξηγήσουμε τη σημασία του εθίμου που σχετίζεται με το φίλεμά της την πρωτοχρονιά.

 

 Β) πρόγραμμα: Με αινίγματα ανακαλύπτουμε εκθέματα του Μουσείου…

Καλώς ήρθατε στο Μουσείο της Μακρινίτσας. Τα Μουσεία σε ένα κόσμο που αλλάζει μπορούν να ανταποκριθούν στις νέες προκλήσεις με νέες εμπνεύσεις. Θα προσπαθήσουμε να κάνουμε την ξενάγησή σας στο χώρο πιο ελκυστική και σας καλούμε να ν’ ανακαλύψετε κάποια από τα εκθέματα, απαντώντας στα παρακάτω αινίγματα.

Στο κατώι του αρχοντικού

·        Αν δεν τη βάλω κάθε αργά, δεν κοιμούμαι καθόλου καλά, τι είναι; Η αμπάρα

 Στον πρώτο όροφο, τον χειμωνιάτικο

·        Βασιλιάς δεν είμαι κορώνα φορώ, ρολόι δεν έχω τις ώρες μετρώ

  και στο Μουσείο θα με δεις ως μοτίβο μοναδικό:  Ο πετεινός, μοτίβο σε δαντέλα πλεκτή

 ·        Μακρύς-μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι. Τώρα στη κουζίνα στέκω και σε    προσμένω:  Το φουρνόφτυαρο

 ·        Χίλιοι μύριοι κατεβαίνουν, και οι δυο τους απαντάνε και τ' όνομά τους αλλάζουν.   Τι είναι; Στη κουζίνα θα δεις τους δυο, μιας κι χίλιοι μύριοι έπαψαν εδώ να κατεβαίνουν και αλλού πηγαίνουν:   Σιτάρι- μυλόπετρες-αλεύρι

 ·        Στραβός πατέρας, καλό παιδί, παλαβό αγγόνι και παλαβότερο προσάγγονο. Εδώ,   

 στο καμαράκι του χειμωνιάτικου ορόφου, θα δεις πως «γεννιέται το  προσάγγονο:   Το αμπέλι, το σταφύλι, το κρασί και το τσίπουρο

 

Στο ανώι του αρχοντικού Τοπάλη

·         Ανεβαίνει, κατεβαίνει και χωρίς να φάει γεμίζει. Μοναχά στριφογυρίζει την κοιλίτσα του γεμίζει: Στο δωματιάκι με τον αργαλειό θα με βρεις: Το αδράχτι

 

·        Τον αετό διπλό τον έχει και στο ζυμάρι τον δίνει κάθε παραμονή πρωτοχρονιάς. Στο δωμάτιο με τα εκκλησιαστικά κειμήλια τοποθετημένη τον επισκέπτη περιμένει:  

Η σφραγίδα με δικέφαλο αετό για το στολισμό της βασιλοκουλούρας

 Στον προγραμματισμό μας είναι στο χώρο του Μουσείου να λέγονται παραμύθια και ιστορίες με τη συνοδεία μουσικής και ταυτόχρονα ζωγράφος να δημιουργεί πίνακα. Αυτό θα γίνεται από την ομάδα «Κόκκινη κλωστή…χρώματα και μουσική» την οποία απαρτίζουν η ζωγράφος Αγγελική Κούρκουλου, ο μουσικοσυνθέτης Παναγιώτης Μπερλής και ο υποφαινόμενος.

 

Σημείωση: Το παραπάνω κείμενο είναι η εισήγηση στο 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο "Λαϊκός Πολιτισμός και Εκπαίδευση", που πραγματοποιήθηκε στην Καρδίτσα 19-21 Οκτωβρίου 2012.